Ke­me­ni most u Lo­znoj lu­ci, iz­nad ri­je­ke Bi­stri­ce, u isto­i­me­noj bje­lo­polj­skoj mje­snoj za­jed­ni­ci, već vje­ko­vi­ma ču­va taj­nu svog na­stan­ka, i ne zna se za­si­gur­no ko i ka­da ga je sa­gra­dio. Ka­žu da je to naj­sta­ri­ji spo­me­nik iz Tur­skog do­ba na tim pro­sto­ri­ma. Po svom ob­li­ku i lje­po­ti pod­sje­ća na mno­go po­zna­ti­je ka­me­ne ću­pri­je ko­je su ca­re­vi i ve­zi­ri gra­di­li ši­rom car­stva.
– Le­gen­da ka­že da ga je sa­gra­dio ne­i­mar Pro­ko, naj­sta­ri­ji u gru­pi pre­ko­lim­skih ne­i­ma­ra ko­je s je­se­ni na­bu­ja­la Bi­stri­ca ni­je pu­šta­la da pre­đu na dru­gu stra­nu. Dok je jed­ne no­ći bio na stra­ži u stra­hu je ubio ne­zna­nog haj­du­ka kod ko­ga je pro­na­šao vre­ću du­ka­ta. Da bi oka­jao gri­je­he od­lu­čio je da s tim du­ka­ti­ma po­dig­ne most na istom mje­stu. Maj­sto­ri su pri­o­nu­li na po­sao gra­de­ći ka­me­ni most spe­ci­jal­nim mal­te­rom. Pra­vi­li su ga od ja­ja i mli­je­ka, ko­je su do­bi­ja­li iz okol­nih se­la. Most je br­zo sa­gra­đen, a ne­i­mar Pro­ko ni­je pla­tio rad­ni­ke. Za ka­znu oni su ga u bi­je­su ubi­li i za­ko­pa­li po­red mo­sta, a ka­me­nu ću­pri­ju pro­kle­li ri­je­či­ma „Od ka­me­na te gra­di­smo, ka­men sa­gra­di­smo, da bog da ka­me­na osta­la dok je svi­je­ta i vje­ko­va“ – pre­no­si le­gen­du mr Uglje­ša Pre­bi­ra­če­vić, isto­ri­čar po stru­ci, za­po­slen u Dr­žav­nom ar­hi­vu.
Ka­me­ni most je sa­gra­đen bli­zu ušća ri­je­ke Bi­stri­ce u Lim, u mje­stu Lo­zna lu­ka, ko­ja je ne­ka­da pri­pa­da­la ve­li­kom ima­nju ob­li­žne cr­kve Sve­te Bo­go­ro­di­ce u Vo­ljav­cu. I ve­zan je za ovu sve­ti­nju.
– Na ima­nju su se na­la­zi­li cr­kve­ni vi­no­gra­di po ko­ji­ma je mje­sto i do­bi­lo ime. I da­nas se po­red cr­kve na­la­zi vi­no­va lo­za sta­ra sto­ti­na­ma go­di­na. Cr­kva Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce u Vo­ljav­cu, po­zna­ti­ja kao Bo­go­ro­di­ca Bi­strič­ka, naj­sta­ri­ja je u ovom kra­ju, sa­gra­đe­na je 1186. go­di­ne i sma­tra se jed­nom od pr­vih za­du­žbi­na Ste­fa­na Ne­ma­nje na ovim pro­sto­ri­ma. Ni­je si­gur­no da li je cr­kva ta­da u cje­lo­sti po­dig­nu­ta ili je ob­no­vljen za­pu­šte­ni hram. U bli­zi­ni cr­kve su pro­na­đe­ni broj­ni na­la­zi ka­sno­an­tič­kog ma­te­ri­ja­la, ne­ko­li­ko nad­grob­nih ste­la i frag­men­ti epi­graf­skog spo­me­ni­ka, ko­ji potvr­đu­ju da je ovaj lo­ka­li­tet bio zna­čaj­no kult­no mje­sto ka­sno­an­tič­kog pe­ri­o­da – na­vo­di Pre­bi­ra­če­vić.
Na­kon ski­da­nja ob­ru­še­nog pu­ta ar­he­o­lo­zi su ot­kri­li no­ve pro­sto­ri­je na sje­ver­noj, ju­žnoj i za­pad­noj stra­ni hra­ma, ko­je pri­pa­da­ju ka­snoj fa­zi pro­ši­ri­va­nja cr­kve­nog pro­sto­ra.
– Is­tra­ži­va­nja su po­ka­za­la da se na pro­sto­ru oko cr­kve na­la­ze broj­ni sred­njo­vje­kov­ni gro­bo­vi. Cr­kva u Vo­ljav­cu je ma­la jed­no­brod­na gra­đe­vi­na sa po­lu­kru­žnom ap­si­dom sa­zi­da­na od si­ge. Si­gru­no da je cr­kva bi­la ži­vo­pi­sa­na jer se i da­nas mo­gu vi­dje­ti osta­ci vr­lo ošte­će­nog ži­vo­pi­sa. U 18. vi­je­ku cr­kvu su po­ru­ši­li Tur­ci i ka­žu da je baš od nje­nih po­ru­še­nih zi­do­va sa­gra­đen most u Lo­znoj lu­ci, oko 300 me­ta­ra uda­ljen od te sve­ti­nje. Hram je ob­no­vljen 1925. go­di­ne, ka­da je po­dig­nut ma­na­stir­ski ko­nak – na­gla­ša­va mr Pre­bi­ra­če­vić.
U va­lo­ri­za­ci­ji tu­ri­stič­kih po­ten­ci­ja­la bje­lo­polj­ske op­šti­ne, što je je­dan od stra­te­ških ci­lje­va raz­vo­ja gra­da, dio ko­ji pri­pa­da Bi­stri­ci sa na­da­le­ko ču­ve­nom Đa­lo­vi­ća pe­ći­nom i kli­su­rom za­u­zi­ma vi­so­ko mje­sto. Tu su i dvi­je srp­ske sve­ti­nje, ma­na­sti­ri u Vo­ljav­cu i Pod­vr­hu, kao i mje­sto gdje se Bi­stri­ca uli­va u Lim. Do ovih pred­je­la lak­še je do­ći s ob­zi­rom na to da je iz­gra­đen drum­ski most u Ko­na­ta­ri­ma, što pred­sta­vlja ve­li­ku olak­ši­cu za broj­ne lju­bi­te­lje pri­ro­de i kul­tur­nih spo­me­ni­ka.
Vo­lja­vac je se­lo ko­je pri­pa­da bje­lo­polj­skoj op­šti­ni, smje­šte­no na ušću ri­je­ke Bi­stri­ce u Lim. Ovo ina­če ve­o­ma sta­ro na­se­lje po­mi­nje se u Vla­di­sla­vlje­voj po­ve­lji, gdje se ka­že da je cr­kvu Bo­go­ri­di­ce Bi­strič­ke u Vo­ljav­cu po­di­gao Ste­fan Ne­ma­nja, kra­jem 12. vi­je­ka.
– Vla­di­slav je na ime is­ka­za svje­do­ka oko 1234. go­di­ne iz­dao Po­ve­lju, ko­ja sa­dr­ži va­žne po­dat­ke o dru­štve­nim od­no­si­ma i sta­le­škoj struk­tu­ri sta­nov­ni­štva bi­strič­kog kra­ja, Vo­ljav­ca, i uop­šte Sred­njeg Po­li­mlja tri­de­se­tih go­di­na 13. vi­je­ka. Ta po­ve­lja pred­sta­vlja je­dan od naj­sta­ri­jih za­ko­no­dav­nih aka­ta ne­ma­njić­ke Sr­bi­je. Tu su bi­le od­lu­ke o ra­bo­ta­ma, so­kal­ni­ci­ma i me­ro­pa­hi­ma – ka­že dr Jo­vo Me­do­je­vić, uni­ver­zi­tet­ski be­o­grad­ski pro­fe­sor, ko­ji je i na­pi­sao knji­gu „Cr­kve u Bi­je­lom Po­lju”.
Vo­lja­vac je ina­če na­se­lja­va­lo po­vla­šće­no sta­nov­ni­štvo ovog cr­kve­nog vla­ste­lin­stva, tzv. so­kal­ni­ci i me­rop­si. Za­bi­lje­že­na su ime­na če­ti­ri so­kal­ni­ka: Bla­žuj, Gra­dih­na, Na­lje­ško i Dra­go, ko­ji su na po­sjed do­šli sa ne­kom ka­lu­đe­ri­com. Iz ovog po­da­tka se vi­di da je ovo se­lo u 13. vi­je­ku bi­lo na­se­lje­no pra­vo­slav­nim srp­skim sta­nov­ni­štvom, ka­že dr Me­do­je­vić.
Ma­na­stir­sko ga­zdin­stvo ima­lo je i svo­je mre­sti­li­šte ko­je se na­la­zi­lo na ušću Bi­stri­ce u Lim. To mre­sti­li­šte po­sto­ji i da­nas. Ta­ko­đe u po­ve­lji po­sto­ji po­da­tak da je u ovom kra­ju ga­jen hmelj od ko­ga je spra­vlja­no bra­šno.
– Na de­snoj oba­li Li­ma, na bla­gom uz­vi­še­nju, ne­da­le­ko od ušća na­la­zi se cr­kva po­sve­će­na ro­đe­nju Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce. Isto­rij­ski po­da­ci o cr­kvi dje­li­mič­no su po­zna­ti. Ona je ob­no­vlje­na po pro­jek­tu dr Jo­va­na Ne­ško­vi­ća, uz ve­li­ku po­moć bo­go­lju­bi­vog na­ro­da bi­strič­kog kra­ja i tru­da Od­bo­ra za ob­no­vu, na če­lu sa pred­sjed­ni­kom Mi­lo­šem Ra­do­vi­ćem – is­ti­če da­lje dr Me­do­je­vić, do­da­ju­ći da je ova cr­kva bi­la po­ru­še­na naj­vje­ro­vat­ni­je u 18. vi­je­ku.
– Po­red ove cr­kve u me­đu­vre­me­nu je ni­kao ma­na­stir­ski ko­nak, i sva­ke go­di­ne na dan Ro­đe­nja Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce, 21. sep­tem­bra, kod hra­ma se odr­ža­va tra­di­ci­o­nal­ni na­rod­ni sa­bor. Ina­če, po­red cr­kve ima mno­go tra­go­va iz ra­ni­je pro­šlo­sti. Na­zi­ru se ve­li­ke po­greb­ne po­če, pri­je sve­ga jed­na li­je­po ob­ra­đe­na du­ži­ne dva, a de­blji­ne je­dan me­tar. Na njoj je is­kle­san go­to­vo ci­je­lom du­ži­nom mač. Bez sva­ke sum­nje, grob pri­pa­da ne­kom sred­njo­vje­kov­nom vla­ste­li­nu, ka­zu­je dr Me­do­je­vić.
Pre­ma nje­go­vim ri­je­či­ma, na­rod­no pre­da­nje taj grob ve­zu­je za sve­tog ve­li­ko­mu­če­ni­ka Đor­đa.
– Pre­ma oču­va­noj le­gen­di o Sve­tom Đor­đu, kad je ubio ažda­ju, mač je pao na to mje­sto gdje se da­nas na­la­zi ve­li­ka ka­me­na plo­ča i na njoj mač. Ta­ko­đe, bli­zu cr­kve jed­no mje­sto no­si na­ziv „dvo­ri­šte”, gdje je ka­žu bio dvor ne­kog ve­li­ka­ša, dok se u kom­ši­lu­ku, za­se­o­ku Laz, na­la­ze osta­ci sta­rog srp­skog gro­blja i gro­bljan­ske ka­pe­le, za­klju­čio je dr Me­do­je­vić.
Ina­če, Bi­stri­ca je ri­je­ka ko­ja po svo­joj lje­po­ti i bi­stri­ni ne za­o­sta­je za Ta­rom, i de­sna je pri­to­ka Li­ma, gdje se na dva­na­e­stom ki­lo­me­tru pu­ta pre­ma mje­snoj za­jed­ni­ci Bi­stri­ca na­la­zi za­se­ok Lo­zna lu­ka. Tu nje­ne oba­le po­ve­zu­je ka­me­ni most ri­je­dak po svo­joj ar­hi­tek­tu­ri i sta­ro­sti. Pre­ma ka­zi­va­nju stru­ča­nja­ka, po ti­pu grad­nje most po­ti­če još iz Oto­man­ske im­pe­ri­je.
– Upo­re­đu­ju­ći ga sa slič­nim mo­sto­vi­ma na Bal­ka­nu mo­že­mo sa si­gur­no­šću re­ći da je iz­gra­đen još kra­jem 17. ili po­čet­kom 18. vi­je­ka, sa na­mje­rom da po­ve­že ovaj dio Cr­ne Go­re sa Sr­bi­jom. Ovo je ina­če i naj­bli­ža ve­za sa Pe­šte­rom, jer pre­ko mo­sta i se­la Pe­ćar­ska i Ja­bla­no­vo, vo­di ne­ka­da­šnji ,,Ba­nov­ski put” i po­ve­zu­je nas sa Sje­ni­com, No­vim Pa­za­rom i da­lje sa Kra­lje­vom i Kra­gu­jev­com, od­no­sno sa Sko­ljem, So­fi­jom i Istan­bu­lom, ka­že i Pre­bi­ra­če­vić.
– I da­nas je ovaj most gra­đen u ob­li­ku po­lu­lu­ka, je­di­na ve­za sa broj­nim se­li­ma u Bi­strič­kom kra­ju. Da je ri­ječ o ne­ko­li­ko vje­ko­va sta­roj gra­đe­vi­ni do­ka­zu­je i vo­de­ni­ca u nje­go­voj bli­zi­ni, či­ji osta­ci zi­di­na sa auten­tič­nim usta­vi­ma i bad­nje­vi­ma ka­zu­ju da je ov­dje ne­kad bio cen­tar de­ša­va­nja – is­ti­če Pre­bi­ra­če­vić, do­da­ju­ći da se ovaj dio bje­lo­polj­ske op­šti­ne mo­ra na pra­vi na­čin va­lo­ri­zo­va­ti i po­sta­ti dra­gulj tu­ri­stič­ke po­nu­de, s ob­zi­rom na sta­rost, vri­jed­nost i bli­zi­nu ma­gi­stral­nog pu­ta Bi­je­lo Po­lje – Pri­je­po­lje, ka­zu­je Pre­bi­ra­če­vić, do­da­ju­ći da su to­kom lje­ta do ka­me­nog mo­sta do­la­zi­li tu­ri­sti i za­lju­blje­ni­ci u sta­ri­ne i gra­đe­vi­ne ovog ti­pa.
M.N.